Osobom, które korzystają z usług tłumacza, może się wydawać, że tłumaczenie tekstu polega jedynie na dokładnym przekładzie słów z oryginału. Okazuje się jednak, że o dobrej jakości translacji decyduje m.in. przekazanie kontekstu wypowiedzi, czyli ekwiwalencja. Nie jest to łatwe zadanie i nie ogranicza się wyłącznie do dobrej znajomości języka. W jaki sposób tłumacze szukają sposobów na oddanie sensu wypowiedzi?
Czym dokładnie jest ekwiwalencja?
Podczas tłumaczenia tekstów eksperci bardzo często zastanawiają się, jakie słowo lub wyrażenie najlepiej odda sens wypowiedzi. Wynika to z tego, że nie zawsze można przetłumaczyć treść w dosłowny sposób. W takim przypadku tłumacz musi odnieść się do zasady ekwiwalencji. Najprościej można ją opisać jako proces mający na celu taki przekład tekstu, aby w pełni oddawał on sens tłumaczonej treści. Przekład powinien być zatem nie tylko zrozumiały, ale również pełny i niepozostawiający niedopowiedzeń. Chodzi m.in. o zachowanie tych samych emocji, myśli oraz przekazu. Dosłowne tłumaczenie może w niektórych przypadkach sprawić, że tekst nie będzie zrozumiały lub utraci swoje przesłanie. Tłumacz musi zatem wczuć się w to, co chciał przekazać autor – dopiero wtedy tekst docelowy będzie przekazywać tę samą myśl co źródłowy.
Praca tłumacza nie jest tak prosta, jak mogłoby się wydawać. W tym przypadku znajomość języka to tylko jeden z elementów. Aby zachować zasadę ekwiwalencji, tłumacz musi czasem skonsultować się z innymi specjalistami, aby zachować odpowiednią stylistykę językową oraz semantykę. Innym razem jest wymagana znajomość historii, dziejów autora oraz odpowiednio bogate słownictwo. Czasem jednak nie da się znaleźć słowa, które najlepiej odpowiadałoby oryginałowi. W tej sytuacji tłumacz musi wykonać przekład „okrężną drogą”, posługując się sformułowaniami o podobnym znaczeniu.
Rodzaje ekwiwalencji – czym różnią się poszczególne odmiany?
Na temat ekwiwalencji powstało wiele artykułów naukowych oraz książek. Autorzy wymieniają różne rodzaje ekwiwalencji w tłumaczeniach, jednak najczęściej korzysta się z podziału stworzonego przez Eugene’a Nidę, amerykańskiego lingwistę. W jego rozumieniu wyróżniamy ekwiwalencję formalną i dynamiczną. Czym różnią się od siebie?
Ekwiwalencja formalna, czyli dosłowne tłumaczenie treści
Ekwiwalencja formalna polega na zachowaniu oryginalnego układu tekstu (podziału na akapity, wersy, układu jednostek gramatycznych i umiejscowienia znaków interpunkcyjnych). Trzymamy się również tych samych części mowy (np. czasowniki wymieniamy na czasowniki). Ta metoda jest najczęściej stosowana w tekstach prawnych, np. w tłumaczeniu rozliczeń podatkowych. Sam przekład jest zatem dość sztywny. Głównym celem jest zachowanie formy, układu i stylu tekstu oraz bardzo precyzyjny dobór zwrotów.
Ze względu na to, że ekwiwalencja formalna zakłada dosłowne tłumaczenie, tłumacz nie musi poświęcać czasu na szukanie słów, które pozwoliłyby odbiorcy lepiej wczuć się w realia. Bardzo ważne jest jednak to, aby był on konsekwentny w użyciu wyrazów. Niekiedy taki przekład może być trudny dla odbiorcy, dlatego też stosuje się dodatkowe wyjaśnienia lub komentarze.
Ekwiwalencja dynamiczna, czyli sens i kontekst
Ekwiwalencja dynamiczna jest przeciwieństwem formalnej. W tym przypadku tłumaczenie ma w jak największym stopniu odzwierciedlać moment dziejowy lub kulturę. Tłumacz może zatem modyfikować słowa, a jego celem jest zachowanie sensu i kontekstu wypowiedzi – te dwa elementy są ważniejsze niż dosłowność i oryginalność. Dopuszcza się również zmiany szyku zdania i jego długości oraz inny dobór słów. Ta zasada ekwiwalencji jest najczęściej spotykana w tłumaczeniach, m.in. napisów do filmów, pozostawia bowiem znacznie większą swobodę w przekładzie. Z drugiej strony tłumacz musi bardzo dokładnie przeanalizować treść całego tekstu, tak aby uchwycić jego sens. Ten rodzaj przekładu wymaga zatem sporego zaangażowania.
Czym jest ekwiwalencja hybrydowa?
Oprócz dwóch wyżej opisanych rodzajów można wyróżnić także ekwiwalencję hybrydową, która jak sama nazwa wskazuje, stanowi połączenie ekwiwalencji formalnej i dynamicznej. Stosuje się ją w przypadku, gdy chcemy uzyskać możliwie zrozumiały i precyzyjny tekst, niezbyt odbiegający od oryginału, który jednocześnie będzie łatwy w odbiorze. Ten rodzaj ekwiwalencji wymaga „wczucia się” tłumacza w sytuację odbiorcy oraz balansu między ekwiwalencją dynamiczną a formalną.
Przykłady ekwiwalencji formalnej i dynamicznej
Aby móc lepiej zrozumieć, o co dokładnie chodzi z ekwiwalencją, warto posłużyć się przykładami. Różnice w tłumaczeniach bardzo dobrze widać w przypadku idiomów.
- „Curiosity killed the cat” jest wyrażeniem, które najlepiej oddaje polskie „ciekawość to pierwszy stopień do piekła” i w taki sposób zostałoby przetłumaczone w ekwiwalencji dynamicznej. Gdybyśmy jednak musieli trzymać się zasad ekwiwalencji formalnej, dosłowne tłumaczenie brzmiałoby „ciekawość zabiła kota”.
- Kolejnym dobrym przykładem jest zwrot „it’s a piece of cake”. W dosłownym tłumaczeniu tekst brzmiałby „to kawałek ciasta”, z kolei przy zastosowaniu ekwiwalencji dynamicznej „to bułka z masłem”, czyli coś łatwego.
Ekwiwalencja odgrywa bardzo dużą rolę w tłumaczeniu. Dzięki niej czytelnik jest w stanie lepiej zrozumieć tekst oraz jego znaczenie. Choć może stanowić wyzwanie dla wielu tłumaczy, pozwala uzyskać wysoką jakość przekładu.